Michał Bułhakow: Powieść teatralna – omówienie

Niedokończona powieść Bułhakowa opowiada o nim samym i jego perypetiach z wystawieniem sztuki w jednym z moskiewskich teatrów. Pisana w latach 30. książka ukazała się dopiero 30 lat później.

Bohaterem Powieści teatralnej (pierwotnie zatytułowanej Notatki nieboszczyka) jest Siergiej Leontjewicz Maksudow, który popełnia samobójstwo. Owe „notatki nieboszczyka” otrzymuje autor (Bułhakow) z prośbą o ich poprawienie i wydanie pod swoim nazwiskiem. Jest to często spotykany w literaturze zabieg mistyfikacji, kiedy to rzeczywisty autor ukrywa się pod nazwiskiem osoby fikcyjnej. W przedmowie Bułhakowa czytamy, że Maksudow nigdy nie miał nic wspólnego ani z dramaturgią, ani z teatrami. Był autorem jednej powieści, której jednak nigdy nie przerobił na sztukę. Tym samym wszystkie jego perypetie należy uznać za wymysł umysłu cierpiącego na „melancholię”.

Streszczenie utworu

Maksudow jest skromnym współpracownikiem pisma Wiadomości Żeglugi Śródlądowej. Po godzinach pisze dzieło swojego życia – powieść opartą na swoich przeżyciach z młodości. Po jej napisaniu dzieli się nią ze znajomymi literatami i krytykami. Ci wytykają mu błędy i uświadamiają jedną rzecz – powieść nie ma szans przejścia przez cenzurę. Maksudow, załamany, postanawia popełnić samobójstwo. W ostatniej chwili – jak to często się u Bułhakowa zdarza – pojawia się nieoczekiwany ratunek w postaci wydawcy miesięcznika Ojczyzna, Ilji Rudolfiego. Redaktor proponuje mu wydrukowanie powieści w odcinkach w swoim czasopiśmie. Jedynym warunkiem jest skreślenie trzech słów rozsianych w książce: apokalipsa, archaniołowie i diabeł. Maksudow rzuca pracę w Wiadomościach; wierzy, że od tej pory będzie prawdziwym literatem, utrzymującym się z pisania. Rzeczywistość szybko weryfikuje te zamiary – pismo po wydrukowaniu fragmentu powieści upada, a Maksudow zostaje na lodzie bez pieniędzy i zatrudnienia. Udaje mu się wrócić na współpracę do Wiadomości; zamierza napisać nową książkę, zgodną z obecnymi trendami literackimi. Okazuje się jednak, że zamiast nowej powieści pisze sztukę teatralną...

W jego życiu pojawia się reżyser Teatru Niezależnego Ksawery Borysowicz Ilczyn. Od tego momentu rusza lawina niezwykłych wydarzeń. Maksudow wkracza do nieznanego mu wcześniej świata teatru, poznaje osoby odpowiedzialne za pracę Teatru Niezależnego, „wsiąka” w jego magię. Wkrótce jego nazwisko i tytuł sztuki (Czarny śnieg) pojawiają się na plakacie z programem spektakli – obok Sofoklesa, Szekspira, Schillera... Dla Maksudowa ta chwila szczęścia przerodzi się w prawdziwe męki piekielne. Okazuje się bowiem, że sztukę trzeba skrócić i w wielu miejscach przerobić, aby uzyskać akceptację obu dyrektorów teatru, z których jeden przebywa aktualnie w Indiach, a drugi absolutnie nie zgadza się na obecność w sztuce wystrzałów z broni palnej...

W efekcie narady najbardziej znamienitych aktorów teatru zapada decyzja o tym, żeby sztuki nie wystawiać. Co więcej, podpisując kontrakt z Teatrem Niezależnym, Maksudow zgodził się oddać mu sztukę na wyłączność, w związku z tym nie mógł jej wystawić żaden inny teatr. Okazało się, że – choć sztuka się spodobała – nie mogła zostać wystawiona przez TN, ponieważ nie było w niej ról dla aktorów-seniorów, sław tej sceny. W Czarnym śniegu główne role grali ludzie młodzi. Mimo to, po kilku miesiącach ciszy, Maksudow dostaje list z teatru, że prace nad wystawieniem sztuki zostały wznowione... Przygotowania ciągną się bez końca. Maksudow przyznaje, że uzależnił się od teatru jak morfinista od morfiny. Próby trwają i trwają, ciągle następują zmiany, wydaje się, że Maksudow wpadł w jakąś dziwną pętlę czasową i do wystawienia sztuki nigdy nie dojdzie.

Tu Powieść teatralna raptownie się urywa. Bułhakow nigdy jej nie dokończył.

Bułhakow = Maksudow

W rzeczywistości Maksudow jest alter ego Bułhakowa, który również napisał sztukę na podstawie swojej powieści. Powieść nazywała się Biała gwardia i traktowała o wydarzeniach z końca I wojny światowej na Ukrainie. Sztuka, jaka powstała na jej podstawie, nosiła tytuł Dni Turbinów. Bułhaków miał wiele problemów z jej wystawieniem. Można było grać ją tylko w jednym teatrze w Moskwie. Teatr Niezależny z Powieści teatralnej to w rzeczywistości Moskiewski Teatr Artystyczny, również kierowany przez dwóch charyzmatycznych dyrektorów.

Przez całe swoje życie Bułhakow miał problemy z cenzurą, ponieważ nie chciał się podporządkować socjalistycznej ideologii. Dni Turbinów cieszyły się ogromnym powodzeniem, wywołując jednocześnie wściekłość krytyków za swoje „wsteczniactwo” i burżuazyjne ciągoty. Po roku 1929 twórczość Bułhakowa została ostatecznie zakazana, a jego sztuki wycofane z teatrów. Mimo to, po rozmowie ze Stalinem (który oficjalnie spytał go, czy chce wyemigrować z ZSRR – w tym pytaniu czaiła się groźba), pisarz dostał posadę asystenta reżysera w Teatrze Artystycznym. Swoje największe dzieło – Mistrza i Małgorzatę – pisał do szuflady, bez większych nadziei, że kiedykolwiek przeczyta je ktoś poza gronem jego najwierniejszych przyjaciół...