Związek frazeologiczny aka frazeologizm. Skąd się to wzięło i co robi w języku?

Związki frazeologiczne to stały element każdego języka. Im język bogatszy, tym więcej frazeologizmów, które mogą sprawiać trudność obcokrajowcom uczącym się danego języka. Dlaczego? Bo znaczą zupełnie co innego, niż by to wynkało z ich elementów składowych. 

Definicja związku frazeologicznego brzmi: jest to stały, utarty, utrwalony w społecznym użyciu zwrot, który jest połączeniem dwóch lub więcej wyrazów, a którego znaczenie nie daje się sprowadzić się do sumy znaczeń składników. Ich znaczenie jest symboliczne i opisowe. Przykładowo zwrot mieć węża w kieszeni nie oznacza sposobu transportu węży (choć być może w pewnych kulturach nosi się żywe węże w kieszeniach, co kraj to obyczaj) - lecz osobę skąpą, skąpstwo. A np. umywać ręce to nie to samo co myć ręce, czyli dbać o higienę osobistą - zwrot ten oznacza, że nie chcemy za coś ponosić odpowiedzialności, np. Jeśli chcesz jechać nad morze tym niesprawnym samochodem, to proszę bardzo, ja od tego umywam ręce.

Do związków frazeologicznych zaliczane mogą być także przysłowia, porzekadła, sentencje i maksymy.

Skąd wzięły się te związki wyrazowe w naszym języku? Ogólnie rzecz biorąc z tradycji i kultury. Z tradycji chrześcijańskiej i kultury antycznej, by być dokładnym.

Biblia to bardzo ważne źródło frazeologizmów. Często w ogóle nie zdajemy sobie sprawy, że zwroty, którymi posługujemy się na co dzień zupełnie bezrefleksyjnie, mają konkretne pochodzenie i odnoszą się do konkretnych sytuacji opisanych w Starym i Nowym Testamencie.

Oto garść przykładów:

- być alfą i omegą - pojawia się w greckim przekładzie Biblii, dlatego mowa tu o literach greckiego alfabetu. Apokalipsa św. Jana: Jam jest Alfa i Omega początek i koniec, mówi Pan Bóg, który jest, który był i który będzie. Pierwotnie Alfa i Omega oznaczały więc Boga Wszechwiedzącego. Znaczenie dzisiejsze: być autorytetem w jakiejś dziedzinie, wiedzieć wszystko na dany temat.

- przelać czarę (kielich) goryczy - oznacza pogorszenie sprawy, sprawienie przykrości, bólu, smutku. Źródło: Ewangelia wg św. Mateusza: Ojcze mój, jeśli nie może ominąć mnie ten kielich, i muszę go wypić, niech się stanie wola Twoja.

- manna z nieba - oznacza niespodziewane bogactwo, korzyść, zysk. Np. Spadek po dziadku był dla niego niczym manna z nieba, jednego dnia z biednego studenta stał się bogaczem. Pochodzenie: dosłownie, manna, czyli drobna kasza z pszenicy, została zesłana z nieba przez Boga cierpiącym głód Izrealitom podczas ich ucieczki z Egiptu.

- rzucać perły przed wieprze - oznacza ofiarowanie komuś czegoś wartościowego, czego ta osoba nie doceni. Ewangelia wg św. Mateusza: Nie dajcie psom tego co święte i nie rzucajcie pereł przed wieprze, by ich nie podeptały nogami.

- rzucić w kogoś kamieniem - potępiać kogoś bezpodstawnie, skierować pod czyimś adresem oskarżenie. Wywodzi się z tradycji kamieniowania (zabicie przez rzucanie kamieniami przez tłum, samosąd). W Ewangelii św. Jana czytamy o wydarzeniu, kiedy to Jezus staje w obronie kobiety oskarżonej o cudzołóstwo, którą ludzie chcą ukamieniować. Wypowiada słowa: Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci na nią kamień.

- stanąć jak słup soli - znieruchomieć pod wpływem zdumienia, zaskoczenia, przerażenia. W słup soli zamieniła się żona Lota, która obejrzała się za siebie i spojrzała na niszczoną przez Boga Sodomę i Gomorę, mimo że było to zabronione.

Innym ważnym źródłem frazeologizmów są mitologie grecka i rzymska. Kultura antyczna miała ogromny wpływ na cywilizację zachodnią, a jej ślady do dziś obecne są w europejskich językach.

Odyseusz naprzeciw Scylli i Charybdy. Obraz autorstwa Johanna Heinricha Fussiliego

Kilka przykładów:

- być między Scyllą i Charybdą - sytuacja bez wyjścia, kiedy oba rozwiązania są złe > być między młotem a kowadłem. W mitologii greckiej Scylla i Charybda były to dwa potwory czyhające na okręty po obu stronach Cieśniny Messeńskiej.

- po nitce do kłębka - wyjaśnić coś dzięki poznawaniu kolejnych szczegółów, np. rozwiązać zagadkę dzięki zbieraniu kolejnych tropów. W mitologii Tezeusz wydostał się ze śmiertelnego labiryntu dzięki nici otrzymanej od Ariadny.

- koń trojański - podstępny atak, dziś najczęściej w kontekście złośliwego oprogramowania wprowadzanego do systemu komputerowego bez wiedzy użytkownika i czyniącego w nim szkody, np. przez kradzież haseł i innych danych. W Iliadzie Homer opisuje podstęp Greków, którzy w drewnianym koniu dostają się do Troi i z zaskoczenia mordują ucztujących obrońców wcześniej niezdobytej twierdzy.

- pięta achillesowa - słaby punkt, np. Jego jedyną piętą achillesową była matematyka, całą resztę miał obkutą. Achilles, bohater grecki, był odporny na ciosy dzięki kąpieli w Styksie. Jedynym jego słabym miejscem, w które mógł być zraniony, była pięta, za którą trzymała go matka (Tetyda), gdy zanurzyła go w Styksie.

- puszka Pandory - źródło nieznanego niebezpieczeństwa, kłopotów. Wg mitologii Pandora nierozważnie otworzyła puszkę, w której bogowie umieścili wszystkie choroby nieszczęścia, i wypuściła je na świat - od tego czasu trapią ludzkość.

- syzyfowa praca - bezcelowa, niekończąca się ciężka praca. Syzyf, król Koryntu, ukarany za swoje niegodziwości, musiał po wsze czasy wtaczać na szczyt góry wielki głaz, który za każdym razem wymykał mu się z rąk i staczał, kiedy był już prawie u celu.

Istnieje również grupa frazeologizmów zawierających słowa, które wyszły już z powszechnego użycia, a funkcjonują tylko w tych zwrotach. Oto kilka przykładów:

- znać kogoś jak zły szeląg - znać kogoś od złej strony. Szeląg to dawna moneta, używana m.in. w państwie krzyżackim, także część grosza w dawnej Polsce.

- dobrać się jak w korcu maku - pasować do siebie, odpowiadać sobie pod każdym względem. Korzec to dawna miara objętości ciał sypkich, ok. 120 litrów.

- odłożyć do lamusa - zrezygnować z czegoś, co jest już przestarzałe, staroświeckie. Lamus - dawniej niewielki budynek służacy do przechowywania różnych dóbr; komórka na cenne rzeczy.

- łut szczęścia - odrobina szczęścia; Do odniesienia zwycięstwa potrzebny był tylko łut szczęscia, którego tym razem zabrakło (łut - dawna jednostka wagi: 12,8 grama).

Jak widzicie, związki frazeologiczne poza niefajną nazwą mogą być fascynujące :)

Ilustracje: Wikipedia