wtorek, 4 maja 2010

Utopia i antyutopia


Czym jest utopia i dlaczego tak blisko jej do antyutopii? Idealny świat kontra piekło dyktatury.

Utopia – w dosłownym tłumaczeniu z greki (ou – nie, topos – miejsce) to „miejsce, którego nie ma”, oznacza społeczeństwo, państwo idealne, wzorzec struktur politycznych, do którego należy dążyć. Utopijne państwo/społeczeństwo realizuje zasady sprawiedliwości społecznej, równości i solidarności. Nazwa wywodzi się od utworu Tomasza Morusa (Thomasa More’a) Utopia (pełny tytuł: Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii). Książka wydana w 1516 roku po łacinie opisywała fikcyjne wyspiarskie państwo Utopia. Kopię wydania z 1518 r. można przejrzeć tutaj.

Utopia Morusa nie jest pierwszą książką opisującą idealne państwo. Za taką uznaje się Państwo Platona, powstałe już w IV w. p.n.e. Jest to kompletna wizja państwa prawa - wg wyobrażeń i teorii ówczesnych filozofów idealna.

Określenia „utopia” używa się obecnie w znaczeniu czegoś nieosiągalnego, mrzonki, pięknej wizji, do której należy dążyć, ale mającej niewielkie szanse na zrealizowanie.

Przykładowe utopie literackie:

Miasto Słońca Tomasza Campanelli (ok. 1610 r.) – uznawane za prekursora utopijnego socjalizmu (równość społeczna, kult pracy fizycznej, rządy mędrców-fachowców, zebrania ludu, podczas których mogli wpływać na rządzących)

Nowa Atlantyda Francisa Bacona (1623 r.) – nowa ziemia obiecana znajduje się na zachodnim wybrzeżu Ameryki. Społeczeństwo opiera się na silnych rodzinach; kult nauki i empiryzmu. Tekst oryginalny: tutaj.

Podróże Guliwera Jonathana Swifta (1726 r.) – w części 4 zatytułowanej Podróż do kraju Houyhnhnmów opisuje społeczeństwo idealne rządzone przez mądrą rasę koni – Houyhnhnmów. Ludzie występują w niej w roli dzikich zwierząt. Fragment polskiego tłumaczenia.

Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego (1776 r.) – w formie pierwszoosobowej relacji opowiada o podróży na fikcyjną wyspę Nipu, na której panuje ustrój utopijny. Ludzie żyją tam w harmonii z przyrodą, społeczeństwo oparte jest na rodzinie. Nie ma podatków, rządu (jedynie rada starców mająca charakter doradczy), wszyscy są równi, nie zabija się zwierząt, ludzie żywią się tylko roślinami. W tej wizji odznacza się tęsknota za powrotem do natury i społeczeństwa pierwotnego, z prostymi, jednoznacznymi zasadami etycznymi.

Ludzie jak bogowie Herberta George’a Wellsa (1923 r.) to jedna z ostatnich powieści utopijnych w historii literatury. Późniejszy odwrót od myślenia utopijnego i powstanie nurtu antyutopijnego spowodowany jest doświadczeniami I wojny światowej i zwątpieniem w możliwość stworzenia społeczeństwa idealnego. Ludzie jak bogowie to powieść z gatunku science fiction, w której Ziemianie trafiają do świata równoległego. Panuje w nim pokój, sprawiedliwość, nie ma wojen, chorób i różnic klasowych.

Całkowitym zaprzeczeniem idei utopijnych jest antyutopia. Jeśli w utopii mieliśmy równość i sprawiedliwość jako nadrzędne cechy społeczeństwa, tak w antyutopii obserwujemy społeczeństwo podporządkowane dyktaturze, sterroryzowane przez totalitaryzm. Społeczeństwo to jest kontrolowane na każdym poziomie, a jednostki pełnią rolę ubezwłasnowolnionych „żywych trupów”. Często ukazywana sytuacja jest pozornie idealna – w państwie panuje dobrobyt, pozorna równość. Jednak antyutopia pokazuje, jakim kosztem je wprowadzono – ograniczeniem wolności jednostki, pełną kontrolą, usuwaniem niewygodnych buntowników, fałszowaniem historii.

Choć wątki, które można uznać za prekursorskie, pojawiały się już w literaturze oświeceniowej (Podróże Guliwera Swifta), to za rzeczywiste narodziny tego nurtu uznaje się XX wiek, szczególnie okres po I wojnie światowej. Wpływ na rozwój literatury antyutopijnej miały wydarzenia polityczne (dojście do władzy Hitlera, wielka wojna, rozczarowanie rewolucją socjalistyczną w Rosji).

Najważniejsze utwory o tematyce antyutopijnej:

My Jewgienija Zamiatina (1921 r.) – ukazuje pozornie idealne państwo – panuje tu równość i dobrobyt. Jednak ceną, jaką przyszło za to zapłacić, jest utrata wolności i zlikwidowanie pojęcia jednostki. Nie ma „ja”, jest „my”. Liczy się tylko dobro większości. W „idealnym” państwie nikt nie ma przed nikim tajemnic (szklane ściany domów), nie można śnić ani marzyć, a dzieci nie należą do rodziców, tylko do państwa (w ciążę mogą zajść tylko te kobiety, które uzyskały „przydział”). Powieść Zamiatina zainspirowała Orwella do napisania Roku 1984.

Nowy wspaniały świat Aldousa Huxleya (1932 r.) ukazuje społeczeństwo zunifikowane, ogłupiane codzienną dawką obniżającego zdolności umysłowe narkotyku (soma), dzięki czemu nie marzą, nie mają myśli wywrotowych. W tym „doskonałym” świecie panuje kult młodości i bezmyślności. Państwo tworzy podporządkowane społeczeństwo robotników bez żadnych ambicji i aspiracji – to władza wyznacza kanon szczęścia; kto poza niego wykracza, jest wrogiem. Tekst oryginału.

George Orwell zasłynął z dwóch powieści, które uznaje się za przynależne do nurtu antyutopijnego. Folwark zwierzęcy (wyd. 1945 r.) jest zakamuflowaną krytyką ustroju socjalistycznego, zaś Rok 1984 (1949 r.) ukazuje niezwykle ponurą wizję przyszłości – społeczeństwa poddanego totalnej indoktrynacji, kontrolowanego, obserwowanego, zaszczutego, dezinformowanego, niepewnego kolejnego dnia. Z tej książki wywodzi się pojęcie Wielkiego Brata – naczelnego kontrolera, przed którym nie można się ukryć.

451 stopni Fahrenheita Raya Bradbury’ego (1953 r.) to nowela ukazująca przyszłość Stanów Zjednoczonych, uwikłanych w wojny z całym światem. W kraju panuje dobrobyt, osiągnięty poprzez manipulację społeczeństwem. Zakazana została literatura (specjalne brygady palą ocalałe książki), wszechobecna za to jest telewizja. Ogłupione społeczeństwo posłusznie daje sobą kierować. Jedynie grupa wywrotowców (stały element literatury antyutopijnej) stara się ocalić tradycję i wartości przekazywane za pośrednictwem książek.

Inne książki, o których warto pamiętać, to: Pianola Kurta Vonneguta, Powrót z gwiazd Stanisława Lema, Przenicowany świat braci Strugackich.

Antyutopia od dawna stanowi niezwykle atrakcyjny temat dla filmowców. O ile trudno jednoznacznie określić tytuły filmów w całości poświęconych idei utopii, to już antyutopijnych obrazów jest całkiem sporo.

Wśród nich należy wymienić kilka ekranizacji Roku 1984. Ostatnią, wyprodukowaną w tytułowym roku, możecie obejrzeć tutaj: film z polskimi napisami.

Klasycznym obrazem z tego nurtu jest Metropolis Fritza Langa (1927 r.). Monumentalne dzieło trwa ponad 150 minut i kosztowało zawrotną w tamtych czasach sumę 6 mln marek (przy pierwotnym budżecie 1,5 mln). W filmie oglądamy wizję przyszłości z 2000 roku. W olbrzymiej metropolii żyją dwie kasty ludzi: myślicieli i robotników.

Świetną, ale i bardzo mroczną wizję przedstawia George Lucas w filmie THX 1138 (1971 r.). W skomputeryzowanym społeczeństwie ludzie nie mają imion tylko numery, a miłość i okazywanie uczuć jest zabronione.

Dość komiczną, ale jednak będącą przestrogą, wizję ukazuje rodzima Seksmisja Juliusza Machulskiego (1983 r.). W społeczeństwie ocalałym z wojny atomowej żyją tylko kobiety. Pojawienie się dwóch odhibernowanych mężczyzn odsłania wielkie kłamstwo, na jakim opiera się pozornie idealne podziemne państwo: na Ziemi dawno nie ma skażenia groźnego dla ludzi, a społeczeństwem rządzi przebrany za kobietę mężczyzna...

Inne przykłady:

Equlibrium (2002) – społeczeństwo zniewolone, każdy musi zażywać specyfik, który obniża agresję – dzięki temu nie ma wojen, ale zakazana jest też sztuka i literatura, ponieważ wywołują namiętności i pożądanie.

Wyspa (2005) – pozornie idealna społeczność żyjąca w nowoczesnym podziemnym kompleksie, chroniącym przed skażeniem na powierzchni ziemi, jest tak naprawdę wielkim zbiorowiskiem klonów realnie żyjących ludzi, hodowanych na „części zamienne” (organy do przeszczepów).

Ludzkie dzieci (2006) – przyszłość ludzkości staje pod znakiem zapytania ze względu na panującą bezpłodność. Wizja Wielkiej Brytanii odgrodzonej od reszty świata drutem kolczastym, obozy koncentracyjne dla uchodźców.

Ghost In The Shell – serial animowany i filmy pełnometrażowe ukazujące społeczeństwo w ujęciu cyberpunkowym, a także niebezpieczeństwo przejęcia kontroli nad ludźmi przez sztuczną inteligencję i maszyny.

Zdjęcie: plakat z filmu THX 1138.

7 komentarzy:

  1. Przydatny artykuł, dziękuję.

    OdpowiedzUsuń
  2. Dzięki ten artykuł bardzo mi się przydał.

    OdpowiedzUsuń
  3. I mi okazał się przydatny :) Dzięki!

    OdpowiedzUsuń
  4. bardzo przydatny artykuł, mam nadzieję, że uratuje mi życie!

    OdpowiedzUsuń
  5. pomocne , dzięki wielkie

    OdpowiedzUsuń
  6. Szukałam tytułu nowy wspaniały świat i cały net przeszukalam a znalazłam to tu!!;) super blog!!! Dziękuję, bo bym nie usnela;)

    OdpowiedzUsuń
  7. Interesuję się gatunkiem antyutopii, a ten artykuł bardzo mi rozszerzył pojęcie. Dzięki :)

    OdpowiedzUsuń

Najpopularniejsze wpisy (ostatnie 30 dni)