George Orwell: Folwark zwierzęcy – alegoryczna bajka o komunizmie, który zawiódł pokładane w nim nadzieje na lepszą przyszłość

Folwark zwierzęcy to jedno z najważniejszych dzieł traktujących o rewolucji i tworzeniu się systemu komunistycznego. Pod osłoną bajki o zwierzętach Orwell bezlitośnie piętnuje wypaczenia komunistycznej ideologii, do jakich doszło w Rosji radzieckiej i ZSRR. Ta niewielka książeczka odsłania wszystkie mechanizmy przejęcia władzy przez klasę robotniczą i udowadnia, że wielka rewolucja klas nie ma żadnego sensu.

Folwark powstał w trakcie II wojny światowej, a został wydany dopiero w 1945 po wielu perturbacjach. Wydawnictwa brytyjskie w pewnym momencie miały zakaz drukowania Folwarku, ponieważ zdaniem władz godził on bezpośrednio w sojusznika Brytyjczyków – ZSRR i mógł rozjuszyć Stalina.

Streszczenie utworu

Na Folwarku Dworskim, należącym do pana Jonesa, żyją zwierzęta hodowlane. Pewnego razu Major, sędziwa świnia, zbiera zwierzęta i opowiada im swój sen: marzy mu się świat bez jarzma człowieka, który wykorzystuje zwierzęta, a sam nic im w zamian nie daje. Wszystkie zwierzęta są w nim braćmi i żyją w szczęściu pracując dla siebie. Śpiewa im pieśń Zwierzęta Anglii (jedna ze zwrotek brzmi: Spadną okrutne kółka z naszych nozdrzy/ Zrzucimy uzdy – wolny przyjdzie świat/ Zniszczymy wszystkie wędzidła, ostrogi/ Nie będzie groźnie strzelać wraży bat). Wkrótce potem Major umiera, lecz jego idea zostaje podchwycona. Zwierzęta pod przywództwem świń – które okazują się najinteligentniejsze – postanawiają wygnać ludzi z folwarku i rządzić się same. Przywódcami zostają Snowball i Napoleon. Oni to przewodzą rewolcie. Folwark zostaje zdobyty i zmienia nazwę na Folwark Zwierzęcy.

Świnie ustalają reguły. Wypisują na stodole Siedem przykazań:

1. Wszystko, co chodzi na dwóch nogach, jest wrogiem.
2. Wszystko, co chodzi na czterech łapach lub ma skrzydła, jest przyjacielem.
3. Żadne zwierzę nie będzie nosić ubrania.
4. Żadne zwierzę nie będzie spać w łóżku.
5. Żadne zwierzę nie będzie pić alkoholu.
6. Żadne zwierzę nie zabije innego.
7. Wszystkie zwierzęta są równe.

Wkrótce potem ludzie próbują odzyskać folwark, jednak w wielkiej bitwie udaje się ich odpędzić. Zwierzęta upajają się odzyskaną wolnością, pracują z zapałem na rzecz swojej społeczności.

Wszystko jednak zaczyna się zmieniać. Dochodzi do konfliktu między przywódcami, w efekcie Snowball zostaje wygnany, a Napoleon zostaje wszechwładnym dyktatorem. Wszelkie niepowodzenia będą od tej pory zwalane na Snowballa, który staje się wrogiem numer jeden. Zwierzęta pracują ponad siły nad budową wiatraka. W tym czasie Napoleon tworzy kastę rządzącą. Świnie są uprzywilejowane, a przed innymi zwierzętami bronią ich groźne psy. Świnie nie tylko przenoszą się do domu pana Jonesa, ale też nawiązują kontakty handlowe z ludźmi. Jednocześnie zmieniają się wypisane na ścianie przykazania, a rządzący bezczelnie twierdzą, że nigdy takowe zakazy nie istniały (np. 4 przykazanie brzmi teraz: Żadne zwierzę nie będzie spać w łóżku z prześcieradłami). Pewnej nocy nadciąga wichura, która niszczy prawie ukończony wiatrak. Napoleon ma wytłumaczenie – aktu sabotażu dokonał Snowball. Na byłego przywódcę wydaje wyrok śmierci.

W folwarku zaczyna dziać się coraz gorzej. Zwierzęta cierpią głód i pracują ponad miarę. Mimo to świnie wmawiają im, że wszystkim żyje się znacznie lepiej niż za czasów władzy ludzi i na dowód pokazują rejestry osiągnięć i wskaźniki wzrostu produkcji. Po raz kolejny zostają zmienione przykazania. Szóste brzmi teraz: Żadne zwierzę nie zabije innego bez powodu. Dochodzi do pokazowych procesów i skazywania na śmierć „wewnętrznych wrogów” folwarku. Wiatrak zostaje ukończony. Od tego momentu folwark ma rozkwitnąć, a zwierzęta mniej pracować. Jednak dochodzi do kolejnego ataku ludzi pod przywództwem farmera Fredericka. Ludzie wysadzają wiatrak w powietrze dynamitem. Jednak i tym razem Napoleon potrafi zmienić klęskę w zwycięstwo. Wiatrak będzie budowany od nowa, a folwark jest silniejszy niż kiedykolwiek wcześniej!

Świnie znowu zmieniają przykazania, tym razem dopuszczają picie alkoholu (ale tylko przez świnie). Mijają lata. Folwark wraca do stanu sprzed rewolucji, tylko ludzi zastępuje nowa klasa rządząca – świnie. Żadne ze zwierząt nie doczekało się ani emerytury, ani poprawy swego losu. Świnie upodabniają się do ludzi: chodzą na dwóch nogach, używają bata. Ze ściany stodoły znikają wszystkie przykazania, zostaje tylko jedno: Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre zwierzęta są równiejsze od innych. Świnie spotykają się z ludźmi, piją z nimi alkohol i robią interesy. Napoleon przywraca starą nazwę folwarku: Folwark Dworski. Oglądające tę scenę przez okno zwierzęta „patrzyły to na świnię, to na człowieka, potem znów na świnię i na człowieka, ale nikt już nie mógł się połapać, kto jest kim”.

Nieudany eksperyment – wymowa utworu

Folwark zwierzęcy jest alegorią i utworem satyrycznym. Orwell nie ukrywał sympatii dla socjalistów i przez wiele lat wierzył, że ideologia komunistyczna przyniesie sprawiedliwość społeczną i równość wszystkich klas (pisarz wielokrotnie poruszał w swoich utworach problem biedy i braku wykształcenia klas niższych, np. w Córce proboszcza). Wnikliwie obserwował wydarzenia w Związku Radzieckim – i bardzo się zawiódł „wielkim eksperymentem”. Folwark zwierzęcy jest wyrazem tego zawodu i jednocześnie wnikliwą analizą rewolucji socjalistycznej oraz jej skutków.

Pod fasadą bajki, jak za czasów Ezopa, skrywają się realnie istniejące postaci i wydarzenia. Oto lista zwierząt i ich ludzkich odpowiedników:

Major – ten duchowy przywódca zwierząt i autor idei animilizmu (równości wszystkich zwierząt) symbolizuje postać Karola Marksa, twórcy ideologii komunizmu i autora Kapitału. Niektórzy analitycy sugerują również, że może chodzić o Lenina, który wprowadził idee Marksa w życie.

Napoleon – Józef Stalin. Bezwzględnie pozbywa się niewygodnych towarzyszy, dyktator, paktuje z kim chce, nawet wbrew własnym zasadom, fałszuje historię.

Snowball – Lew Trocki. Początkowo współprzywódca, potem wygnany i obarczony winami za wszystko, co poszło źle. Nazywany zdrajcą, szpiegiem, sabotażystą.

Squeeler – knur odpowiadający za propagandę i fałszowanie historii – Wiaczesław Mołotow, minister propagandy Stalina.

Minimus – knur-poeta, układający poematy na cześć wielkiego wodza – Maksym Gorki

Pan Jones – reprezentuje arystokrację, starą władzę – car Mikołaj II, obalony w wyniku rewolucji lutowej 1917 roku.

Boxer – koń pociągowy, pracujący ponad siły, po wypadku zostaje oddany do rzeźni na ubój (świnie twierdzą, że zmarł w szpitalu, otoczony doskonałą opieką) – postać wzorowana na przodownikach pracy ZSRR, wyrabiających 300% normy

Mollie – klacz strojnisia, lubiąca wstążki i cukier, nienawidząca ciężkiej pracy, ucieka z folwarku – symbolizuje burżuazję, która po rewolucji wyemigrowała z Rosji.

Benjamin – flegmatyczny, stary osioł, odznaczający się cynizmem i niewiarą w nowy porządek – podobno postać wzorowana na samym Orwellu

Mojżesz – kruk głoszący, że istnieje raj dla zwierząt – odpowiednik popa, księdza

Pan Frederick, pan Pilkington – właściciele ziemscy; odpowiednio Adolf Hitler i Winston Churchill, z którymi Stalin na zmianę zawierał układy i je zrywał

Owce – tzw. szara masa, podatna na manipulacje, głosująca „nogami”

Psy – straż przyboczna Napoleona – tajna policja CzeKa oraz NKWD odpowiedzialne za inwigilację i usuwanie wrogów dyktatora

Clover – klacz, przyjaciółka Boxera – reprezentuje klasę robotniczą, która początkowo z zapałem realizuje program nowego ustroju, z czasem traci nadzieję na lepszy los i z pokorą przyjmuje coraz cięższe warunki bytowe; niewykształcona, podatna na manipulację.

W Folwarku zwierzęcym Orwell ukazuje fazy przejęcia władzy i ustanowienia nowego ustroju przez rewolucjonistów na przykładzie Rosji:

1. Ogłoszenie ideologii – w założeniu dobrej, służącej wszystkim ludziom; w myśl teorii Marksa, a później Engelsa socjalizm miał być formą przejściową, po której następował komunizm – pełna sprawiedliwość społeczna i zrównanie klas.
2. Ustanowienie grupy przywódczej, organizacja spisku i rewolucja – obalenie starego porządku.
3. Wytworzenie się nowej kasty rządzącej.
4. Powrót do starego porządku – nowa władza wyzyskuje lud tak samo jak robiła to poprzednia.

Tak oto ogromnym kosztem społecznym sytuacja wraca do punktu wyjścia; nic się nie zmienia. Dochodzi do wymiany władzy, jednak zwykli ludzie na tym nie korzystają, a nawet tracą, gdyż nowa władza posługuje się wszelkimi metodami, by utrzymać się na szczycie.

Mechanizmy nowej władzy zdemaskowane przez Orwella

Świnie z Folwarku Zwierzęcego posługują się tymi samymi metodami co Stalin i jego podwładni. Do najważniejszych należy propaganda sukcesu i fałszowanie historii.

Propaganda sukcesu miała na celu utwierdzanie mas pracujących w przekonaniu, że nowy ustrój jest lepszy od starego. Stąd też bombardowanie ludzi statystykami i osiągnięciami gospodarki – rzekomo przeganiającej kraje kapitalistyczne. To również wzorce osobowe przodowników pracy, poświęcających całe swoje życie dla pracy na rzecz socjalizmu.

Fałszowanie historii miało usprawiedliwiać pewne poczynania władzy. Niewygodne fakty usuwano – ten mechanizm szczególnie dokładnie opisał Orwell w późniejszym Roku 1984. Cenzura kontrolowała wszelkie publikacje – książki, artykuły niewygodne dla władzy blokowano, a ich autorów spotykały represje.

Terror i inwigilacja – specjalna policja dbała o to, by wszystkich „wrogów narodu” wyrywać wraz z korzeniami. To także wynajdywanie rzekomych winnych, zmuszanie ich do publicznego przyznania się do winy i pokazowe procesy zakończone straceniem.

Walka z religią, która w myśl idei Lenina była „opium dla mas”.

Wreszcie kolejny grzech ZSRR – ciągłe manipulowanie polityką zagraniczną, zmienianie sojuszników. Raz przyjacielem była Wielka Brytania, kiedy indziej Niemcy Hitlera.

Jak widać, niepozorna bajka o zwierzętach kryje w sobie ogrom odniesień do współczesnej Orwellowi sytuacji na świecie. Wielu literaturoznawców podkreśla, że Folwark był nie tylko krytyką ZSRR i Stalina, ale też każdego totalitaryzmu. Myśl tę Orwell rozwinął w swoim najważniejszym dziele – Roku 1984.

Obejrzyj Folwark Zwierzęcy: http://www.youtube.com/watch?v=mT79mC103F0  

Opracowanie oparto na wydaniu Muza, Warszawa 2002, w przekładzie Bartłomieja Zborskiego